شهر تربت جام

برج علی آباد

تربت جام كهن ديارعرفان، واقع درشمال شرقي گستره پهناورايران زمين بافاصله 165 كيلومتري ازمشهد در استان خراسان رضوي قراردارد. اين شهرستان از شمال به سرخس، ازمغرب به فريمان وتربت حيدريه،ازجنوب به تايبادوازشرق به كشورهاي تركمنستان و افغانستان محدوداست.

اين شهرستان به مركزيت شهرتربت جام ،جمعيتي بالغ بر210 هزارنفردارد. نام تربت جام برگرفته ازشخصيت شيخ احمدجام است كه مزار او به مثابه بخشي ازهويت و ميراث‌فرهنگي اين ديار مي‌باشد.

مراكز ديدني

• رج علی آباد
• آرامگاه شاه قاسم انوار
• آرامگاه خواجه عزيزالله 
• مجموعه آرامگاهي تربت شيخ جام

صنايع و معادن

به دليل فراوانی چغندر قند در اين ناحيه، يك كارخانه قند در 17 كيلومتری جنوب خاوری شهر تربت جام در مسير جاده آسفالته تربت جام – تايباد ايجاد شده كه در بهبود اقتصاد آن تاثير زيادی داشته است.  

کشاورزی و دام داری

كشاورزی تربت جام دارای اهميت بوده و به روش صنعتی صورت می گيرد. 75 درصد كشت، آبی است و برای آبياری زمين های زير كشت، از كاريز، رودخانه و چاه استفاده می شود. بيش ترين فرآورده های كشاورزی و باغ‌داری تربت جام كه برخی جنبه صادراتی دارند؛ عبارت اند از : گندم، جو، تره بار، چغندر قند، پنبه، زيره، بنشن، سيب، گلابی، انگور، انار و انجير. دام‌داری نيز در تربت جام رواج دارد، اما هنوز با روش سنتی انجام می شود. فرآورده‌های دامی كه صادر نيز می شوند، پشم، كرك، پوست و روده را شامل می شود.  

 مشخصات جغرافيايي

شهرستان تربت جام، با پهنه ای حدود 8362 كيلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان رضوي، در كنار مرز ايران و افغانستان، در مسير راه مشهد – اسلام قلعه، از نظر جغرافيايی در 35 درجه و 14 دقيقه پهنای شمالی و 60 درجه و 38 دقيقه درازای خاوری و بلندی 928 متر از سطح دريا قرار دارد. اين شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از باختر به شهرستان های مشهد، فريمان و تربت حيدريه، از جنوب به شهرستان تايباد و از خاور به افغانستان محدود است. هوای تربت جام معتدل است و بيش ترين درجه حرارت در تابستان ها به 40 درجه بالای صفر و كم‌ترين آن در زمستان ها به 13 درجه زير صفر می رسد. ميانگين باران ساليانه آن، حدود 254 ميلي‌متر است. تربت جام در مسير راه آسفالته مشهد – تايباد قرار گرفته و به درازای 162 كيلومتر به سوی شمال باختری به مشهد و به درازای 62 كيلومتر به سوی جنوب به شهر تايباد می‌پيوندد. دو راه شنی نيز از اين شهر به سوی شمال خاوری، به درازای 171 كيلومتر به صالح آباد و ديگری به سوی جنوب خاوری، به درازای 35 كيلومتر به قلعه حمام كشيده شده است.  

وجه تسميه و پيشينه تاريخي

تربت جام از روزگار باستان تاكنون به نام های گوناگونی چون «بوزگان»، «بوزيگان»، «بوزجان»، «پوچكان»، «زام»، «سام»، «جام»، «تربت شيخ جام» و «تربت جام» خوانده شده است. شهری باستانی به نام «بوزيگان» و يا «بوزگان» از سده 3 پ. م تا سده 2 هـ . ق، در كنار شهر كنونی وجود داشته كه ظاهرا در اثر زلزله از بين رفته است. شهر كنونی از حدود سده 3 هـ . ق، ايجاد و اندك اندك گسترش يافته است. اين شهر پس از باز سازی و آبادی دوباره، «بوزجان» يا «پوچكان» ناميده شده و كرسی ناحيه جام، (به گويش شمالی قهستان «زام» يا «سام») گرديده است. شهر تربت جام نيز مانند شهر تربت حيدريه به نام شيخ بزرگی كه در آن به خاك سپرده شده سرشناس است. شيخ احمد جام، مقلب به ژنده پيل، از عارفان نامی سده 5 هـ . ق، بود و نام كنونی شهر به مناسبت تربت يا آرامگاه وی «تربت شيخ جام» و «تربت جام» ناميده شده است.
تربت جام از روزگاران كهن از جايگاه ويژه ای برخوردار بوده است. اهميت تاريخی، اجتماعی، فرهنگی و بازرگانی آن، از سده 3-4 هـ . ق، نمايان گشته، و در زمان زندگی شيخ احمد جام (44- 536 هـ . ق) يعنی سده های 5 و 6 هـ . ق، شكوفا شده است.تربت جام در سده های 7 و 8 هـ . ق، هم زمان با يورش مغول و تيمور لنگ آسيب زيادی ديد.
تربت جام در دوران صفوی به ويژه شاه عباس بزرگ، اهميت نظامی يافته و در آن، امنيت و آرامش برقرار بوده است. اما در اواخر اين دوران و در زمان شاه ساطان حسين صفوی (1105- 1135 هـ . ق) اوزبك ها و افغان ها به مرزهای خاوری ايران، از جمله ناحيه تربت جام، دست اندازی كردند. سرانجام سرداری از خاور ايران، به نام نادر قلی افشار برخاست و افغان ها را از ايران راند و خود در 1148 هـ . ق، پادشاه ايران شد. در زمان نادر شاه افشار، ايران بار ديگر توانمند شد و نه تنها مرزهای خاوری آن، از يورش اوزبك ها، افغان ها و تركمانان در امان ماند، بلكه به سال 1153 هـ . ق / 1740 م، آن سوی رود جيحون يا آمودريا و قلمرو اوزبك ها، يعنی خوارزم و بخارا هم مطيع نادر شاه و حكومت ايران شد. با درگذشت نادر شاه در سال 1160 هـ . ق، بار ديگر نا آرامی در خراسان آغاز گشت و تا اوايل سده 13 هـ . ق، ادامه يافت.
كريم خان زند، كه در شيراز بر ايران حكومت می كرد، به احترام نادر شاه افشار، خراسان را هم چنان در دست فرزندان نادرشاه باقی گذاشت. بعدها آقا محمد خان قاجار خراسان، از جمله تربت جام را، در 1210 هـ . ق گشود.
فتحعلی شاه قاجار (1212- 1250 هـ . ق) حقوق متحدان نخستين خويش، يعنی تركمانان كه برای دستيابی به حكومت ايران، به قاجاريه كمك كرده بودند، ناديده گرفت و در نتيجه سركشی تركمانان آغاز شد و در دوران ناصرالدين شاه (1264 – 1313 هـ . ق) شدت يافت و يكی از شوم ترين دوران های تاريخی را برای مردم خراسان، از جمله ناحيه تربت جام و ديگر شهرهای خراسان خاوری، پديد آورد.