شهر سُلطانیه

خانقاه حسام‌الدین حسن چلبی

شهر سلطانیه یکی از شهرهای استان زنجان است. گنبد سلطانیه، مقبرهٔ اولجایتو، در این شهر قرار دارد.سلطانیه در ۴۳ کیلومتری شهر زنجان واقع است که شروع آن بدستور ارغون خان از ایلخانان مغول بوده ولیکن عمر بانی پیش از انکه بنا انجام یابد به آخر رسید و وقتیکه قازان بن ارغون بر اریکه ایلخانی تکیه زد ابتدا مصمم شد بنای نیمه تمام را باتمام رساند اما به عللی منصرف شد وچون سلطان محمد خدابنده(الجایتو) ایلخان مقتدر مغول به تخت سلطنت نشست و مذهب شیعه اختیار کرد، خواست که به آرزوی پدر خود جامهٔ عمل بپوشاند. دستور داد که شهریکه دور باروی آن ۳۰۰۰ گام باشد بنا کند و در آن میان قلعه‌ای که ۲۰۰۰ گام دورش بوده از سنگ تراشیده بنا نمایند.

دیوار این قلعه طوری بود که بر سر آن چهار سوار پهلوی یکدیگر می‌توانستند راه بروند، اصل قلعه بشکل مربع بوده‌است و طول هر ضلع آن ۵۰۰ گز بود و یک دروازه با شانزده برج داشت.

ناگفته نماند سلطان مدت ۱۰ سال یعنی از سال ۷۰۳ تا ۷۱۳ به ایجاد این شهر تاریخی پرداخت و سلطانیه نامید و پایتخت ایلخانان بعدی ساخت.این بنا در هجوم تیمور لنگ خسارات فراوان خورد و از باقی مانده آن فقط گنبد سلطانیه  باقی ماند.

• مقبره ملا حسن کاشی
• خانقاه حسام‌الدین حسن چلبی
• گنبد سلطانیه
• حمام سالار

از روستاهای بخش سلطانیه استان زنجان می‌توان به قره بلاغ، کاکااباد و قشلاق و وناون و چمه و چم رود اشاره کرد.

تاریخچه

به گواهی منابع تاریخی موجود، شهر سلطانیه نخستین بار در دورة ایلخانان مغول بنا شده‌است؛ آنان پس از استقرار در ایران و انتخاب تبریز به عنوان پایتخت، دشت وسیع و سرسبز سلطانیة کنونی را برای شکار و گذران ییلاق انتخاب کردند. بدین‌ترتیب این محل قنقوراولانگ یعنی شکارگاه شاهین نامیده می‌شد.^[۱]اما از هنگامی‌که ارغون چهارمین ایلخان مغول بر تخت نشست، تصمیم گرفت در این محل شهری بنا کند؛ بنابراین دستور داد قلعه‌ای با طول باروی دوازده هزار گام از سنگ تراشیده بسازند.^[۲] پس از درگذشت وی به سال ۶۱۹ جنازة وی در محل همین شهر ناتمام دفن شد و پسر وی غازان‌خان کوشش دیگری برای تکمیل و آبادانی این شهر انجام نداد و در عوض به احداث شنب‌غازان در نزدیکی تبریز پرداخت. اوج شکوفایی شهر در زمان اولجایتو است؛ وی از سال ۷۰۲ ه. ق کار ساخت شهر را از سر گرفت و برای انجام این کار بسیاری از هنرمندان، صنعت‌گران و تجار را به این شهر کوچاند و این محل از این پس سلطانیه – محل شاه‌نشین – نامیده‌شد. اولجایتو دستور ساخت بارویی به طول سی هزار گام را داد و امر کرد تا آرامگاه با عظمتی درون این بارو برایش ساخته‌شود. بدین‌ترتیب بنای باشکوهی ساخته شد که امروزه گنبد سلطانیه نامیده می‌شود و سومین گنبد بزرگ جهان به حساب می‌آِید. برخی عقیده دارند که اولجایتو این بنا را به آرامگاه ائمه اختصاص داده بود و قصد داشت تا پیکر امام علی (ع) و امام حسین (ع) را به به این محل انتقال دهد که با مخالفت علمای شیعه مواجه می‌گردد. اما با توجه به بناهای مشابهی که در این دوران ابواب‌البر نامیده می‌شدند و ایلخانان جهت آرامگاه خود در شهرهایی چون همدان، تبریز، شنب‌غازان بنا می‌کردند، می‌توان این نظر را پذیرفت که گنبد سلطانیه هم از این دسته بناها بوده و اولجایتو آن را به قصد آرامگاه خود بنا کرده‌است. در درون باروی شهر علاوه بر این عمارات بناهای دیگری چون مسجد، دارالضیافه، دارالسیاده، دیوان‌خانه و کاخ سلطنتی وجود داشت. همچنین اولجایتو به هر یک از بزرگان دستور داده بود تا محله‌ای به نام خود در شهر بنا کنند. خواجه‌رشیدالدین فضل‌الله و چلبی‌اوغلو از افرادی بودند که در سلطانیه محله‌ها و عماراتی ساختند. مجموعة مقبره و خانقاه چلبی‌اوغلو نیز دراین دوران ساخته شد که در ادامه دربارة هویت شخص مدفون، دست‌اندرکاران ساخت و... بررسی تفصیلی صورت گرفته‌است.

در سال ۷۱۰ ه.ق کار ساختمانی شهر سلطانیه پایان گرفت و این شهر پس از تبریز بزرگ‌ترین شهر ایلخانان گردید.۸ اما با مرگ اولجایتو به سال ۷۱۶ ه.ق تمامی افرادی که به سلطانیه کوچ داده‌شده‌بودند، آن‌جا را ترک گفتند. پس از آن در حملة تیمور به سال ۷۸۶ ه.ق بسیاری از ابنیة شهر نابود شد و با به حکومت‌رسیدن میرانشاه پسر تیمور، به دستور وی بسیاری از آثار و ابنیه سلطانیه خراب شد.

در دورة صفویه با آن‌که از اهمیت پیشین شهر کاسته شده‌بود، باز یکی از منزل‌گاه‌های مهم میان راه تبریز و ییلاق پادشاهان این سلسله به شمار می‌آمد. در این زمان جهانگردانی چون اولئاریوس، شاردن، تاورنیه و... از این شهر دیدن کرده و توصیفاتی از آن ارایه داده‌اند. تاورنیه در سفرنامة خود دربارة شهر چنین می‌نویسد: «سلطانیه قریه‌ای است که نیم لیو دورتر از جاده بزرگ واقع شده و نزدیک کوهی است. سابقاً مساجد قشنگ داشته و آن‌چه از آن باقی مانده دلالت بر آن‌چه خراب‌شده می‌کند، فقط مخروبة آن‌ها باقی است که به مرور ایام معدوم می‌شوند». اما مقبرة ملاحسن کاشی - یکی از آثار باقیمانده در این شهر – از ابنیة این دوره‌است که در اواخر قرن دهم ه. ق (حدود سال ۹۷۳ ه. ق) ساخته‌شده‌است. برخی صاحب مزار را از علمای حکمت الهی در زمان شاه اسماعیل صفوی می‌دانند و برخی وی را هم‌عصر سلطان محمد خدابنده دانسته‌اند که مسجد و مدرسه‌ای در شهر داشته‌است‌؛ بنا به شکل کوشکی هشت‌ضلعی است که در گذشته باغی در اطراف آن وجود داشته‌است. در اوایل سلطنت قاجار و سلطانیه از سویی بر اثر در گذشته باغی در اطراف آن وجود داشته‌است. در اوایل سلطنت قاجار، سلطانیه از سویی بر اثر جنگ‌های ایران و روس و از سویی دیگر به علت اقدامات هوس‌جویانة فتحعلی‌شاه در تخریب بناها بار دیگر دچار صدمات فراوانی شد ؛ ضمن آن‌که زلزلة شدید سال ۱۲۹۰ ه.ق موجب تخریب آثار باقیمانده گردید و بر اثر آن مسجد جامع که بر اساس روایات سیاحان پس از گنبد سلطانیه بلندترین ساختمان شهر بود به کلی ویران گشت. شهر فعلی سلطانیه که تقریباً در ۳۰ کیلومتری زنجان قرار گرفته، شهر کوچکی با چند خیابان اصلی و فرعی می‌باشد و فقر اقتصادی در سیمای شهر و بالخص بافت مسکونی آن به چشم می‌خورد. در حال حاضر شهر دارای سه مجموعه تاریخی گنبد سلطانیه و آثار ارگ قدیم، مجموعةچلبی‌اوغلو و مقبرة ملاحسن کاشی است که از جمله معدود امکانات جذب سرمایه برای این شهر نسبتاً فقیر به شمار می‌آیند.

منابع:

محمدعلی مخلصی، جغرافیای تاریخی سلطانیه، مولف، ۱۳۶۴ُ